Een oproep tot her-waardering
De invloedrijke econome Kate Raworth schrijft op bladzijde 211 van haar boek Donuteconomie dat ‘de echte transformatie het gevolg zal zijn van een nieuw begrip van waarde’. Dit artikel is een begin van een poging dit nieuwe begrip te omcirkelen.
Economische waarde
Economie gaat o.a. over schaarste en prijzen. En dus heeft economie iets te zeggen over de waarde van iets. Waarden spelen in de economie een belangrijke rol. Zo is er bijvoorbeeld de inkoopwaarde, de verkoopwaarde, de gebruikswaarde, de ruilwaarde, de toegevoegde waarde etc. Maar het huidige economische systeem plakt op alles wat ze maar kan bedenken een prijssticker waardoor er sprake is van een economische monocultuur. Aan de ene kant maakt deze kwantificering, deze uniformiteit, zichtbaarheid en transparantie het systeem werkzaam en wat dit aangaat succesvol maar aan de andere kant wordt door beprijzing het beprijsde ook ‘ontheiligd’, volgens Oostenrijkse econoom Ernst Friedrich Schumacher. Dan heeft de medaille twee kanten.
Werkelijke waarden bevinden zich onder water
Het probleem met waarden is dat de werkelijke waarden niet zichtbaar zijn. Een oorzaak is dat die waarden verscholen gaan achter ‘normaliteit’. Als een mens gezond is vindt hij dat ‘normaal’, maar gezondheid wordt pas werkelijk gewaardeerd als het er opeens niet meer is.
Een tweede oorzaak is dat we in een kapitalistisch systeem zitten waardoor het lijkt dat als ergens geen geld mee is gemoeid, het ook geen waarde heeft. Maar schijn bedriegt. Denk hierbij vooral aan al het onbetaalde vrijwilligerswerk en het huishoudelijke werk dat nodig is om het betaalde werk te kunnen verrichten.
Een derde oorzaak is de tijd, gecombineerd met een gebrek aan voorstellingsvermogen. De mens ziet alleen dat wat zich in het nu manifesteert maar niet het hele proces dat voor die manifestatie nodig is geweest, alles wat er aan vooraf is gegaan. Met betrekking tot producten zou men dit een proces van ‘voor-waarden’ kunnen noemen. Men zou eens kunnen proberen om met behulp van voorstellingsvermogen, fantasie en kennis de dingen in de wereld opnieuw te bekijken. Iedereen kan zich wel iets voorstellen bij bijvoorbeeld het totale proces dat nodig is geweest om dat ene simpele sneetje brood bij je op tafel te krijgen, hoeveel mensen daar direct of indirect (!) bij betrokken moeten zijn geweest. Ook kan men met deze blik opnieuw kijken naar het werk dat de natuur heeft moeten verrichten om ons van voedsel en drinken te voorzien. Denk hierbij aan de biologische cycli die zorgen voor vruchtbare bodem, de bestuiving van gewassen, de hydrologische cycli die er uiteindelijk voor zorgen dat de mens de beschikking krijgt over water etc. Dergelijke voor-waarden zijn nog nauwelijks in kaart gebracht, maar worden idealiter net zo grondig gemeten en gerapporteerd als de financiële waarden.
Een vierde oorzaak van een verborgen waarde kan in onwetendheid of onbewustheid gelegen zijn. Iemand kan bijvoorbeeld een schilderijtje van Rembrandt op de zolder hebben en geen idee hebben van de waarde simpelweg omdat die persoon geen verstand van kunst heeft.
De bijzondere waarde van het unieke individu
Niet alleen economische maar ook politieke systemen kunnen de werkelijke waarde verduisteren en zijn er dramatische omstandigheden waardoor om deze waarde opnieuw wordt belicht. Een voorbeeld is de oorlogsfilm Schindlers List. Oskar Schindler is een held die als industriële ondernemer het leven van 1200 joden heeft gered door hen in dienst te nemen om hen zo te beschermen tegen deportatie naar de concentratiekampen. Door zijn inspanningen, invloed en rijkdom lukt dat inderdaad. Het hoogtepunt van de film is in essentie een vraag die Schindler zichzelf aan het einde stelt: had ik méér Joden kunnen redden? Moeten redden? Op dat moment van toenemende verwarring denkt Schindler nog kwantitatief. Could I have saved more? Wellicht had hij er nog 20 meer kunnen redden? Inderdaad, dat had gekund bedenkt hij zich, met wat meer inspanning en geld. Maar dat heeft hij niet gedaan en dat begint hij zich te realiseren. Als een zwarte wolk begint een immens schuldgevoel steeds zwaarder op hem te drukken. Hij had dan zeker toch wel 15 medemensen extra kunnen redden? Het denken van Oskar Schindler begint zich om te keren en hij telt af. Tien, vijf, vier…Hoe makkelijk was het geweest om slechts drie mensen extra te redden? Drie, twee, een… Dan komt hij uiteindelijk aan bij het cijfer 1, symbool van het ene, enkele individu. De mist van de kwantitatieve waanzin trekt ineens op en als in een geestelijke openbaring ziet hij opeens wat er zich achter het getal 1 bevindt: niet een mens, maar de mens, eindeloos waardevol. Op hetzelfde moment realiseert hij zich ook dat als de mens niet wordt gezien, dit de poorten naar de hel open zet: als het getal 1 niet telt, dan geldt dit ook voor het getal 2, het getal 3, enzovoort en is het einde zoek. Dan zijn 6 miljoen doden uiteindelijk ook niet meer dan een ijzingwekkende statistiek. Dit is het ware gezicht van de oorlog: de totale blindheid voor wat essentieel is, de werkelijke waarde. ‘Wie één mens redt, redt de hele wereld’ luidt een gezegde. Het is allemaal te veel voor Oskar Schindler en de held stort emotioneel ineen. Wat hem deed instorten was geen schuldgevoel maar een diepingrijpende transformatie van zijn denken, de kwantumsprong van dode kwantiteit naar levende kwaliteit, van het deelbare naar het ene ondeelbare. ‘Individu’ betekent letterlijk ‘ongedeeld’.
Waardenwaanzin
Men kan zich een gevoelscontinuüm voorstellen met 2 extremen: aan de ene kant angst en vernietiging, aan de andere kant liefde en schepping. De waarden zijn tegengesteld. Bij oorlog is de waarde van het individu ondergeschikt aan de waarde van het collectief. Bij verliefdheid-liefde is het collectief niet van belang en draait alles om de waarde van het individu. Oorlog is waanzin omdat het individu niet meetelt ter wille van het collectief, verliefdheid-liefde is waanzin omdat ter wille van één enkel individu het collectief niet meetelt. Maar al te vaak zal een mens het gevoel hebben dat hij geen keuze heeft en is het moeilijk om aan extremen te ontkomen. Als hij zich ergens in het midden van dit continuüm bevindt, dan kan en zal hij waardering kunnen voelen voor het feit dat hij ‘gewoon’ zijn menselijke behoeften kan bevredigen, zoals beschreven door Maslow met zijn beroemde behoeften piramide. Dan gaat het om voedsel, veiligheid, bezit, gezondheid, status e.d. en zal hij alle reden hebben om ‘tevreden’ te zijn. Mochten er nog andere en wellicht betekenisvolle metafysische waarden zijn, dan is het aan hemzelf om deze te ontdekken.
Kwantiteit en kwaliteit
Men zou het misschien niet zeggen maar gevoel speelt ook in economische waarden een rol. Als de grote massa bijvoorbeeld grote prijsstijgingen verwacht zal men massaal meer aankopen doen zodat als gevolg van de wet van vraag en aanbod inderdaad de prijzen zullen stijgen: een selffulfilling prophecy. Ook bijvoorbeeld effectenbeurzen kunnen emotioneel reageren op bepaalde geruchten die de ronde doen. Op het meer persoonlijke vlak kan het gevoel iets uniek maken waardoor al het andere wegvalt en een object een bijzondere waarde krijgt. ‘Beauty is in the eye of the beholder’. Dit uniciteitsmechanisme speelt zelfs een belangrijke rol bij de basis van de realiteit die wij met miljarden planeetbewoners delen. Wij zijn er vanwege de voortplanting. Deze is gebaseerd op verliefdheid-liefde en op zijn beurt is dit gebaseerd op een selectiemechanisme waardoor één uniek persoon overblijft: ‘the one and only’, bezongen in talloze liedjes en liederen. Zo wordt uit ‘het vele’ ‘het ene’ geselecteerd en komt uit ‘het ene’ vervolgens ‘het vele’ voort. Dat is de dynamiek van het leven. Een ander voorbeeld is een huis. Objectief is het niet meer dan een hoop stenen, materiaal. Maar door toevoeging van gevoel kan iets objectiefs in iets subjectiefs veranderen, kan kwantiteit overgaan in kwaliteit en wordt ‘huis’ getransformeerd in de gevoelswaarde ‘thuis’. Het verschil is maar één letter maar tegelijkertijd een wereld van verschil. Om werkelijke waarden te kunnen ontdekken moet ons bewustzijn een kwantumsprong maken van ratio-kwantiteit naar gevoels-kwaliteit.
Een her-waarderende blik
De mensheid staat voor de grote uitdaging een andere kijk op de werkelijkheid te ontwikkelen door zich er vooral van bewust te worden van wat iets of iemand te betekenen heeft. Dat is het heldere perspectief om werkelijke waarden te ontdekken. Goederen kunnen bijvoorbeeld behalve een nuttigheidswaarde en ruilwaarde ook een emotionele waarde hebben. Mensen om ons heen, relaties en individuele vriendschappen kunnen opnieuw op waarde worden geschat. En ook hier is de natuur de grote leermeester en kunnen we er unieke en persoonlijke kwaliteiten in zien. Waarom zouden dieren geen rechten kunnen hebben? Of rivieren? Of bossen? Waarom zou alles wat in de eindeloze diversiteit leeft principieel geen ‘bestaansrecht’ kunnen hebben? Waarom denken mensen meer recht te hebben dan andere levende wezens om hún aantal te vermeerderen, hún welvaart te doen toenemen, om hún leefruimte te claimen’ ten koste van die andere leefvormen? Hier past de mens bescheidenheid en doet hij er goed aan zijn waardering voor de natuur te laten blijken door haar als leermeester te zien en in alle opzichten te dienen.
