Elke vierde maandag van de maand ontmoeten enthousiaste Just Enough’ers elkaar digitaal. Samen bespreken ze plannen om in actie te komen voor een leven van genoeg. Onder andere dit artikel is daaruit ontstaan onder leiding van Annette van der Waal. Wil jij ook in actie komen voor een leven van genoeg, kom dan naar onze online meet-ups.
Eerder dit jaar verscheen in de Correspondent het artikel “Waarom de ecologische voetafdruk misleidend is”, geschreven door Jesse Frederik.[1] De schrijver stelt dat de wetenschappelijke onderbouwing van de voetafdruk niet klopt en komt tot de conclusie, dat we niet méér, maar mínder aardbollen nodig hadden, als iedere wereldburger zo zou leven als de gemiddelde Nederlander. Deze conclusie klopt helaas niet en is gevaarlijk: Ze draagt bij aan de door veel mensen gedeelde illusie dat wij Nederlanders al ruim voldoende doen aan het behoud van onze planeet.
In dit artikel laat ik zien waarom de ecologische voetafdruk inderdaad misleidend is en waarom dat juist geen reden is om op dezelfde voet door te gaan, maar een reden om los te laten van de overtuiging dat een gezonde samenleving alleen mogelijk is met voortdurende economische groei. Postgroei, een tijdperk waarin economische groei niet meer leidend is, wordt in de media vaak weggezet als niet nodig. Dit heeft te maken met de foutieve overtuiging dat technische vooruitgang alleen de wereld kan redden. Ook wordt vaak gezegd dat postgroei niet wenselijk is en bovendien onrealistisch. Dit komt voort uit het misverstand dat postgroei voor veel mensen achteruitgang zou betekenen. Voordat ik verder inga op deze twee misverstanden, wil ik het probleem schetsen waarvoor we staan.
Waarom de ecologische voetafdruk inderdaad misleidend is
De voetafdruk, berekend door de Global Footprint Network, geeft aan hoeveel aardbollen we nodig zouden hebben om ons gedrag te compenseren. Koolstofopslag telt het zwaarst mee bij de berekening van de voetafdruk. Zoals bekend, maken we sinds de industriële revolutie meer en meer gebruik van fossiele brandstoffen. Als fossiele brandstoffen of producten uit fossiele grondstoffen worden verbrand, komt koolstof bovengronds terecht, die miljoenen jaren veilig was opgeslagen onder de grond. Naast andere broeikasgassen zorgt deze koolstof, het C in CO2, voor klimaatverandering. Koolstof kan worden opgeslagen in bossen. Het idee van de voetafdruk-berekening is simpel: Laten we berekenen hoeveel bos we nodig hebben om het vrijgekomen CO2 weer op te nemen. Als we voldoende bos hebben om alle vrijgekomen CO2 weer op te nemen, dan is het goed. Dan redden we het met één aardbol.
“Het probleem is dat de CO2 die aan het eind van het jaar niet is opgeslagen, op 31 december niet op magische wijze verdwijnt.“
Het probleem is dat de CO2 die aan het eind van het jaar niet is opgeslagen, op 31 december niet op magische wijze verdwijnt. Het zorgt ook in het volgende jaar nog voor klimaatverandering, ook al beginnen we opnieuw met onze jaarlijkse voetafdruk-berekening. Om al de koolstof die we intussen bovengronds hebben gehaald uit de atmosfeer te verwijderen, hebben we aan één aardbol bos niet meer voldoende. In het eerder genoemde artikel “Waarom de ecologische voetafdruk misleidend is” staat dat het om virtueel bos gaat met een oppervlak dat richting de honderd planeten loopt, willen we de koolstof binnen één jaar uit de atmosfeer verwijderen. Dat zou dus kunnen kloppen.
Jesse Frederik, de auteur van bovengenoemd artikel, vindt rekenen met virtuele bossen gek en trekt de conclusie dat de voetafdruk niet deugt. Ook al is het inderdaad misleidend dat de voetafdruk-berekening geen rekening houdt met de CO2 dat aan het begin van het jaar al in de atmosfeer zat en ook al gaat het inderdaad om virtueel bos, toch deugt de voetafdruk wel als instrument voor bewustwording: Het vertelt ons dat we elk jaar weer doorschieten in onze productie en consumptie
CO2 verwijderen
We hebben dus te maken met een gigantische hoeveelheid CO2 in de atmosfeer die zich over de jaren heeft opgestapeld. Zoals Jesse Frederik terecht schrijft, kunnen 100 aardbollen vol bos geen reële oplossing zijn. De vraag is: Wat dan wel? De auteur stelt als oplossing zonnepanelen, windmolens, kerncentrales of waterkrachtcentrales voor. Maar deze kunnen nieuwe CO2-uitstoot hooguit voorkomen, niet bestaande CO2-deeltjes compenseren. Het voorkomen van CO2-uitstoot en het compenseren voor historische CO2-uitstoot mogen niet zomaar door elkaar worden gehaald.
“Om het probleem goed te begrijpen, is het belangrijk om te beseffen dat het niet bomen zijn die tot nu toe het gros aan CO2 uit fossiele brandstoffen uit de atmosfeer hebben gehaald, maar oceanen en landmassa.“
Om het probleem goed te begrijpen, is het belangrijk om te beseffen dat het niet bomen zijn die tot nu toe het gros aan CO2 uit fossiele brandstoffen uit de atmosfeer hebben gehaald, maar oceanen[1] en landmassa[2]. Koolstof die is opgeslagen in bomen verdwijnt niet voorgoed. Bomen kunnen een beperkte hoeveelheid koolstof vasthouden in hun bladeren, takken en stam. Zodra een boom zijn bladeren verliest of afsterft en verrot, komt een groot gedeelte van de koolstof weer in de atmosfeer terecht. Oceanen en landmassa kunnen tijdelijk veel koolstof vasthouden, en een gedeelte van de koolstof kan vanuit hier diep onder de grond terechtkomen, waar een gedeelte onder hoge druk en temperatuur in de loop van miljoenen jaren verandert in fossiele koolstof. Het was altijd al normaal dat fossiele koolstof weer bovengronds terechtkwam, bij vulkaanuitbarstingen of via hydrothermale bronnen. Maar vergeleken met nu gebeurde dat heel langzaam. Deze langzame koolstofcyclus was in evenwicht en streefde naar het evenwicht.[3] Werd meer CO2 uitgestoten door bijvoorbeeld een vulkaanuitbarsting of toedoen van de mens, werd in het vervolg meer CO2 vastgelegd. Helaas lijkt het erop dat we op het punt staan ook dit complexe evenwicht uit balans te brengen. Het lijkt erop dat oceanen en landmassa niet even goed in staat meer zijn om CO2 vast te leggen en misschien zelfs meer CO2 zullen uitstoten dan opnemen.[4],[5] Onderstaande afbeelding[6] laat de snelle en de langzame koolstofcyclus zien en maakt ook duidelijk, hoe groot de hoeveelheid koolstof in de atmosfeer is ten opzichte van koolstof opgeslagen in planten.
Met bomen rekenen is een simplificatie, wel eentje die een veel te positief beeld schept. Er is geen ruimte voor voldoende extra planten. We zijn de extra koolstof alleen echt kwijt als die weer veilig wordt opgeborgen onder de grond.
“Samenvattend: Er is geen methode om CO2 op lange termijn uit de atmosfeer te verwijderen die is opgewassen tegen de omvang van het probleem.“
Er wordt met man en macht gewerkt om de natuur hierbij een handje te helpen.[1],[2],[3] Helaas hebben methodes die het goed zouden kunnen doen qua grondgebruik een onrealistisch hoog energie- en grondstofgebruik en zijn deze bovendien nog in ontwikkeling.
Als voorbeeld een recent artikel: Nieuw materiaal zuigt CO2 razendsnel op uit de lucht: “Doorbraak in strijd tegen klimaatverandering”.[4] 0,2 kilogram van een poreus materiaal opgebouwd uit een skelet van polyolefinen – polymeren zou in staat zijn om net zoveel CO2 op te nemen als een boom, dus zo’n 20 kilogram CO2 per jaar. CO2 kan in het vervolg weer veilig worden opgeslagen onder de grond. 0,2 kilogram lijkt weinig, maar niet als je het in perspectief zet: Sinds begin van de industriële revolutie is 1810 miljard ton CO2 uit fossiele bronnen in de atmosfeer beland.[5] Als 0,2 kilogram per jaar 20 kilogram CO2 uit de lucht kunnen halen, heb je 18,1 miljard ton van het materiaal nodig om alle CO2 met fossiele oorsprong uit de atmosfeer te halen. Aangezien het materiaal is gemaakt van fossiele brandstoffen (of alternatief van biomassa), is het interessant om naast de 18,1 miljard ton een ander getal te leggen: Wereldwijd gebruiken we in totaal ongeveer 11,5 miljard ton fossiele brandstoffen per jaar! Minder dus dan nodig is van het zo veelbelovende materiaal. Nu moeten we natuurlijk niet binnen 1 jaar al het CO2 uit de lucht halen. Maar als je daar 100 jaar de tijd voor neemt, heb je nog steeds tenminste 150 miljoen ton van dit materiaal nodig.[6]Hierbij komt dat je niet alleen het materiaal nodig hebt, maar ook een installatie en infrastructuur daaromheen en heel veel elektriciteit. De methode is dus zeker het onderzoeken waard. Maar gezien deze cijfers is het een stap te ver om van een doorbraak in de strijd tegen klimaatverandering te spreken.
Samenvattend: Er is geen methode om CO2 op lange termijn uit de atmosfeer te verwijderen die is opgewassen tegen de omvang van het probleem.
Bovenstaande publicatie is één voorbeeld dat laat zien hoe het misverstand ontstaat dat groene groei, business as usual met technische vooruitgang, de wereld kan redden. De techniek op zich is vaak niet het probleem, maar de schaal waarop ze moet worden toegepast wel, wil het zoden aan de dijk zetten.
Alleen technische vooruitgang biedt geen soelaas
De meeste groene technieken hebben niet als doel om CO2 op lange termijn uit de atmosfeer te verwijderen, maar om te voorkomen dat nog meer koolstof uit fossiele bronnen bovengronds terechtkomt. Zo kan plantaardig- of dierlijk materiaal worden gebruikt om biokerosine van te maken. Vliegtuigen hebben echter behoorlijk veel energie nodig om te vliegen. Wereldwijd is de energiebehoefte van alle vliegtuigen bij elkaar bijna de helft van de energiebehoefte van alle mensen bij elkaar, ook al vliegen verreweg de meeste mensen nooit in hun leven.[7] Het moge dus duidelijk zijn dat voor de akkerbouw van planten voor de productie van kerosine een behoorlijke lap grond is vereist die niet meer ter beschikking staat voor andere doeleinden. Restproducten die zouden kunnen worden ingezet, zoals bijvoorbeeld gebruikte frituurolie, zijn er zeker niet in voldoende grote hoeveelheden, en bovendien hebben restproducten meestal ook al andere bestemmingen.
Zoals we hebben gezien, is de snelle koolstofcyclus (CO2 → plant → dier, mens, micro-organisme, oppervlakte-oceaan → CO2) van ondergeschikt belang aan de langzame, omdat alleen de tweede kringloop CO2 uit de atmosfeer kan halen zonder dat we daarvoor 100 aardbollen nodig hebben. Gebruik van plantaardig- of dierlijk materiaal in plaats van fossiele bronnen voorkomt dat nog meer koolstof uit fossiele bronnen bovengronds terechtkomt, maar lost het reeds bestaand probleem niet op. Erger nog: Het vertraagt de eerste stap in de langzame koolstofcyclus, omdat koolstofopslag op landbouwgrond of in jonge bossen niet even efficiënt werkt als in natuurlijke ecosystemen en oude bossen.[8],[9],[10]
Een betere oplossing is het om de plant te omzeilen: Je kunt ook synthetische kerosine maken van waterstof en CO2.[11] Of vliegen op waterstof. Of elektrisch vliegen. Allemaal methodes die in ontwikkeling zijn. De energie die nodig is blijft echter hoog en kan alleen lichtjes dalen als de energie-efficiëntie stijgt, dus als minder energie verloren gaat tijdens energiewinning en -gebruik. De International Energy Agency spreekt van revolutionaire ontwerpen die nodig zijn om efficiëntieverbeteringen van meer dan 2% per jaar te realiseren op lange termijn.[12] Hoe je ook vliegt, bij het voorzien van een energiebron moet altijd op zijn minst evenveel energie worden toegevoegd als nodig is om een vliegtuig te laten vliegen. Om zo veel energie op te wekken, zijn gigantische oppervlaktes vol zonnepanelen vereist. En dan hebben we het alleen nog maar over energie, niet over wat er verder nog bij komt kijken voordat je vliegtuig de lucht in gaat. Gebruik je synthetische kerosine komt bovendien de CO2 die is gebruikt in het productieproces gewoon weer vrij.
Ook voor andere problemen zijn er heel wat potentiële oplossingen die duurzaam ogen. Maar is het realistisch om een oplossing op grote schaal toe te passen? Is een oplossing ook duurzaam als je het effect op internationaal niveau bekijkt? Tot nu toe hebben we alleen gekeken naar CO2, één van de broeikasgassen. Maar is een oplossing ook duurzaam als je niet alleen kijkt naar alle broeikasgassen, maar ook naar landgebruik, materiaalgebruik, water en emissies van toxische stoffen, zoals chemicaliën en plastics? En maakt een oplossing het mogelijk om meer mensen te laten genieten van de luxe waar wij menen recht op te hebben? Het antwoord is vaak nee.[13]
Naast inzetten op techniek is het belangrijk dat we onze leefstijl aanpassen, zodat minder CO2 in de atmosfeer terechtkomt en ook andere planetaire grenzen niet worden overschreden. Alleen zo kunnen we leven binnen de draagkracht van de aarde. En daarmee zijn we beland bij postgroei.
Waarom postgroei?
Vaak wordt gedacht dat postgroei achteruitgang betekent. Dan wordt gedaan alsof postgroei aanhangers terug willen naar de middeleeuwen. Maar dat is niet zo.
Onder economische groei verstaan we een stijging van het bruto binnenlands product (bbp), de totale toegevoegde financiële waarde van alle in een land geproduceerde goederen en diensten. Economische groei leidt niet onbeperkt tot meer welzijn. Vanaf een bepaald niveau worden mensen in landen met een hoog bbp niet meer gelukkiger naarmate het bbp verder stijgt. Sterker nog: Er wordt geschat dat 38 tot 59% van het bbp van de VS niet bijdraagt aan een hogere kwaliteit van leven, maar juist leidt tot een lagere kwaliteit van leven.[14] Welvaartsziekten zijn hier een goed voorbeeld van.
Kijk je naar groei, dan kijk je naar álles wat zorgt voor economische activiteit en daardoor bijdraagt aan groei: je mobieltje dat niet geschikt meer is voor de nieuwste update en moet worden vervangen; een echtscheiding die vraagt om een advocaat en meer woonruimte; een burn-out waarvoor je moet worden behandeld; je tiener die begint met roken. Zelfs een ecologische ramp en een oorlog kunnen goed uitpakken voor de economie. Mensen die hun auto door Valencia zagen drijven, zullen een nieuwe auto moeten kopen. Toch kunnen we niet stellen dat het onweer in Spanje heeft bijgedragen aan welvaart. Groei maakt geen verschil tussen de euro die wordt besteed aan een superjacht en de euro die wordt besteed aan een brood voor iemand met honger. Groei maakt geen verschil tussen de euro die wordt verdiend met saai en/of betekenisloos werk en met plezierig werk of werk dat echt bijdraagt en de werknemer met trots vervult. Groei kijkt niet naar het verschil tussen rijk en arm, maar naar gemiddelden.
Postgroei kijkt niet naar groei, maar naar hoe alle mensen op aarde hun basisbehoeften op een duurzame manier kunnen realiseren, nu en in de toekomst, met aandacht voor dier en plant.
Postgroei pleit ervoor om bewust te kiezen voor wat echt bijdraagt aan ons welzijn en wat kán binnen de draagkracht van de aarde. Een laptop die langer meegaat, bijvoorbeeld. Kleding waar je lang plezier aan hebt en die wordt gemaakt met aandacht voor mens en milieu. Tijd voor jezelf en voor elkaar. Aandacht voor gezond en smakelijk eten. Zolang je bewuste keuzes maakt, is er niets mis met koopkracht.
Soms betekent postgroei ook afzien van iets wat wel leuk kan zijn. Zoals bijvoorbeeld frequent vliegen. Of ruimer wonen dan noodzakelijk. Maar als je in contact komt met mensen die willen leven van genoeg, zul je zien dat zij doorgaans heel tevreden zijn, juist vanwege hun keuzes. Ze zetten zich in voor een kloppend verhaal en komen tot rust, omdat ze niet meer ten prooi vallen aan steeds geavanceerdere marketingtrucs die ons willen laten geloven, dat we nog maar één product of reis verwijderd zijn van geluk. Dit biedt ruimte om te verkennen wat voor hen echt belangrijk is.
Hoe zit het dan met de landen waarvan de bevolking het met veel minder moet doen dan de armste Nederlanders? Deze landen hebben economische groei nodig om een minimale materiële welvaart te bereiken die wel is vereist om gelukkig te zijn. Zonder groei, zo wordt gesteld door postgroei critici, is dit alleen mogelijk als we het wereldgemiddelde inkomen gelijk(er) onder landen. Dan worden cijfers genoemd om aan te tonen hoe ver we achteruit zouden gaan in inkomen, zouden we terug moeten naar het wereldgemiddelde.[15] Maar bij postgroei gaat het er niet om inkomen gelijk te verdelen, maar iedereen in de wereld nu en in de toekomst toegang te geven tot het welvaartsniveau dat nodig is voor een gelukkig leven.
In een podcast[16] waarin tegen postgroei wordt beargumenteerd, wordt verteld dat meer dan 2 miljard mensen niet op elektriciteit of aardgas kunnen koken en bijvoorbeeld koken op mest, gewas-afval, kolen en hout. Dan wordt gedaan alsof de postgroei beweging deze mensen geen groei gunt. Koken op mest, gewas-afval, kolen en hout is inderdaad vervuilend en slecht voor de gezondheid. In India koken 41% van de mensen op deze manier.[17] Nu willen Duitsland en Nederland groene waterstof uit India importeren, omdat die belangrijk is voor onze energietransitie.[18],[19] Waterstof wordt gemaakt van water. Als de energie die daarvoor wordt gebruikt afkomstig is uit hernieuwbare energiebronnen, zoals bijvoorbeeld zonne-energie, spreken we van groene waterstof. Omdat India veel zon heeft, werken zonnepanelen in India heel efficiënt en leent zich India voor de productie van groene waterstof. Goed voor onze energietransitie en tegelijk goed voor India, want voor India is dit een bron van inkomsten. Een win-win… zou je denken.
Toch kun je je afvragen of het wel verstandig is als in een land als India dat extreme last heeft van waterschaarste[20] substantiële hoeveelheden water worden gebruikt om onze energietransitie te bespoedigen. Het wordt immers geschat dat in 2040 99% van de waterstof capaciteit in India in waterstressgebieden ligt.[21] Ook kun je je afvragen of zonnepanelen of waterstof niet beter en makkelijker kunnen worden gebruikt om India op een meer milieuvriendelijke en gezonde manier te laten koken. Dan kunnen we weliswaar minder waterstof importeren en komt de energietransitie in Duitsland en Nederland mogelijk in het geding. Tenzij we minder energie gaan gebruiken. Dit zou beter kunnen bijdragen aan het welzijn van de bevolking in India én het voorkomen van klimaatverandering wereldwijd.
Zelfs al zou je inkomsten gelijk verdelen, dan klopt de bewering van postgroei critici niet dat de modaal verdienende Nederlander onrealistisch veel achteruit gaat in koopkracht. Een belangrijk aspect is dat veel geld dat de rijkste en vaak meest milieuvervuilende[22],[23] mensen ter beschikking hebben, vooral voortkomt uit bezit en niet uit werk.[24] Deels wordt dit geld afgesnoept van de lonen van hardwerkende mensen, die gezien hun opleiding of afkomst niet de kans hadden om vermogen te vergaren. Misschien is het beter te kijken in hoeverre vermogenden het met minder zouden kunnen doen dan mensen die in Nederland aan de armoedegrens leven wijs te maken dat de postgroei beweging hun de helft van hun koopkracht wil afpakken, zoals sommige postgroei critici doen.[25] Internationale herverdeling van inkomsten, betekent niet dat iedereen in welvarende landen evenveel inlevert.
Als we minder produceren, hoeven mensen minder te werken en komt er minder belastinggeld binnen. Hoe moeten we dan overheidsvoorzieningen, zoals de zorg en onderwijs betalen? Momenteel is er nog ruim voldoende werk. Sta je op de wachtlijst voor een operatie, zal je beamen dat je je geld liever kwijt was aan een chirurg dan aan een piloot. Het liefst nog eentje die in Nederland is opgeleid, zodat we niet goed opgeleide zorgmedewerkers wegkapen van armere landen.[26] In plaats van onze kleding door bijvoorbeeld Temu of Shein te laten importeren, kunnen we er ook voor kiezen om hoogwaardige kleding te laten maken in eigen land en deze, als ze stuk gaat, te laten repareren. En in plaats van onze kinderen te verrassen met weer een cadeau dat in de kast verdwijnt en de ontwikkeling van creativiteit niet ten goede komt, kunnen we ook investeren in beter onderwijs. Wij hebben de keus.
Postgroei zorgt zeker voor maatschappelijke omwentelingen. Maar er is geen alternatief dat ons een leefbare planeet oplevert, nu en in de toekomst, en met solidariteit en het besef dat we werken aan de missie om van de wereld een plek te maken waar we trots op kunnen zijn, komen we er zeker. Niemand heeft de macht om die vereiste veranderingen van bovenaf in gang te zetten. Maar zoals bij elke grote verandering in de geschiedenis, kan het volk de macht in handen nemen. Wij allemaal, met elkaar. Doe je mee?
[1] Waarom de ecologische voetafdruk misleidend is
[1] Emissions from Fossil Fuels Continue to Rise
[2] Soils or plants will absorb more CO2 as carbon levels rise – but not both, Stanford study finds
[3] The Carbon Cycle Dit artikel biedt een goede samenvatting van hoe deze langzame koolstofcyclus en de snelle koolstofcyclus werken.
[4] Emissions from Fossil Fuels Continue to Rise
[5] Quantifying the strength of the land carbon sink | UC Berkeley Rausser College of Natural Resources
[6] gebaseerd op getallen uit The Carbon Cycle
[1] Methodes voor CO2-verwijdering
[2] CO2 halen uit lucht, water en biomassa: ‘Veel reden voor optimisme’
[3] Enorme investeringen in CO2-afvang nodig om klimaatdoelen te halen
[4] Nieuw materiaal zuigt CO2 razendsnel op uit de lucht: “Doorbraak in strijd tegen klimaatverandering”
[6] Bij de berekeningen ga ik ervan uit dat er binnen deze 100 jaar geen extra CO2 uit fossiele brandstoffen in de atmosfeer belandt en dat je het materiaal kunt blijven hergebruiken. (In het artikel staat alleen dat het materiaal binnen 2 uur is verzadigd en meer dan 100 keer kan worden gerecycled.) Als de aannames niet kloppen, dan zit ik met de enorme getallen die ik boven noem nog te laag.
[7] Uitgaande van 8 miljard mensen, een dagelijks energiegebruik van 2000 kilocalorieën per persoon per dag, en uitgaande van een jaarlijks gebruik van 375 miljard liter kerosine (bron getal: Total fuel consumption of commercial airlines worldwide between 2005 and 2023, with a forecast for 2024) met een energiegehalte van 35 miljoen joule per liter, kun je berekenen dat alle mensen bij elkaar 2,3 keer zoveel energie nodig hebben als alle vliegtuigen bij elkaar.
[8] Soil-Based Carbon Sequestration
[9] Nemen oude bomen meer of minder CO2 op dan jonge bomen?
[10] Forest Carbon Management: a Review of Silvicultural Practices and Management Strategies Across Boreal, Temperate and Tropical Forests
[11] Rotterdam krijgt fabriek voor synthetische kerosine
[15] Is ‘degrowth’ hét antwoord op de klimaatcrisis?, tussen 22 min 15 seconden en 23 minuten 10 seconden
[16] Is ‘degrowth’ hét antwoord op de klimaatcrisis?, tussen 25 minuten en 26 minuten 30 seconden
[17] 41% in India still rely on biomass for cooking, emitting 340 mn tonnes of CO2 annually: Report
[18] Germany and India establish five-year plan for green hydrogen collaboration
[19] The Netherlands-Germany alliance targets green hydrogen import
[20] India: strijd om schaars water
[21] Water for hydrogen production
[22] De rijkste 10% is verantwoordelijk voor de helft van wereldwijde CO2-uitstoot
[23] Climate equality- a planet for the 99%
[24] Verdeling van vermogen in Nederland ‘schever dan gedacht’
[25] Dit wordt gesteld in Is ‘degrowth’ hét antwoord op de klimaatcrisis?, tussen 24 minuten 18 seconden en 25 minuten 7 seconden
[26] WHO: meer zorgmedewerkers verlaten armere landen
